ODCINEK 8 W jak WSTYD dr hab. Lech Giemza profesor KUL
POSŁUCHAJ
DO POBRANIA
KONSPEKT I SPIS LEKTUR
- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko wstydu:
We współczesnej psychologii mówi się, że nie powinno się dzielić emocji na pozytywne i negatywne. Zgadzam się z tym, że wszystkie emocje są ważne i każda niesie jakieś przesłanie. Nawet jeśli są dla nas nieprzyjemne, to ostrzegają nas przed niebezpieczeństwem, mówią o tym, co jest dla nas ważne.
Wstyd wydaje się być jednak wyjątkiem. Naukowcy i badacze wstydu nie znajdują żadnych pozytywnych skutków działania tej emocji. W tym materiale postaramy się przybliżyć temat wstydu oraz to, jak można go oswajać.
Wstyd potrafi być toksyczny, destrukcyjny, nieść prawdziwy ból i sprawiać, że izolujemy się od innych. Często kojarzy się z kompromitacją, może być odpowiedzią na traumatyczne przeżycia, popełniane przez nas błędy i gafy, ale czasem pojawia się bezpodstawnie.
- opisywanie kategorii wstydu w literaturze poprzez odniesienie do autorów, tekstów, cytatów:
- Sławomir Mrożek „Tango” - odrzucenie tradycji i wstydu; cytaty:, np.
„ Ja chcę być lekarzem.
- Taki wstyd w rodzinie! A ja marzyłam, że będzie artystą. Kiedy nosiłam go jeszcze w łonie, biegałam po lesie nago, śpiewając Bacha. Wszystko na nic.
- Widocznie mama fałszowała.”
„Tango” Sławomira Mrożka to utwór, który w dużej mierze podejmuje tematykę związaną z miejscem intelektualisty we współczesnym świecie. Nad całą snutą przez dramaturga w tym utworze refleksją unosi się piętno gry konwencjami. W „Tangu” Mrożek żongluje właściwie groteską, surrealizmem i konwencją realistyczną. To sprawia, że utwór w latach 60. XX wieku, ale i dzisiaj wydaje się nowatorski. Jednocześnie uruchomiony w utworze ogrom nawiązań, kontekstów literackich (w dużej mierze nawiązania do utworów Stanisława Wyspiańskiego, ale i tradycji romantycznej) pozwala Mrożkowi w specyficzny sposób stawiać zagadnienia społeczne.
W „Tangu” Sławomira Mrożka rządzi idea pełnej wolności. To mit, któremu ulegają praktycznie wszyscy bohaterowie. Niektórzy, tak jak Stomil, awangardowy artysta-eksperymentator, głoszą wprost tę zasadę, podobnie jak Eleonora. Inni – jak Eugeniusz – zostają do niej przymuszeni.
Mit swobody - a co za tym idzie braku wstydu - prowadzi jednak do buntu, agresji i śmierci Artura. Jego postać najlepiej pokazuje, jak destrukcyjnie działa mit swobody, jak doprowadza do klęski ideałów, ostatecznego rozkładu form. Na tle normy – czyli pełnej swobody – ustanowionej przez większość, podjęta przez Artura próba odnowy tradycji i przywrócenia wartości moralnych wydaje się nowatorska. Pokazuje to do jak destrukcyjnych działań prowadzić może tak pojmowana swoboda – totalitaryzmu siły fizycznej (Edek), neofaszyzmu żywiącego się przywróconymi na siłę formami.
Wolność równoznaczna z odrzuceniem prawa moralnego i naturalnego prowadzi do zguby – zdaje się mówić Mrożek w ostatniej scenie swojego dramatu. Nie oznacza to, że mówi nie nowoczesności albo na siłę chce przywracać dawne normy religijne, pokazuje jednak, że bez brakuj postaw nowoczesność i tradycjonalizm sam w sobie są równie niebezpieczne.
- Bolesław Prus „Lalka” - Wokulski je rybę widelcem i nożem – łamie ówczesną etykietę, ludzie z wyższych sfer się za nimi wstydzą;
– Więc pan jesteś nieprzyjacielem etykiety? – spytała [panna Izabela].
– Nie. Nie chcę tylko być jej niewolnikiem.
Wokulski na obiedzie u Łęckich świadomie i prowokacyjnie łamie zasady obowiązującej etykiety, (np. jedząc rybę nożem), co gorszy współbiesiadników, ale gdy bohater opatrzył swe zachowanie odpowiednim komentarzem na temat „niewoli etykiety”, zyskało mu ono uznanie panny Izabeli. Bywa jednak, że Wokulski zdaje się po prostu nie być pewnym właściwej formuły – przykładem są choćby jego wahania przed wizytą u Łęckich nad doborem odpowiedniego stroju: „frak czy surdut?”. Niewidzialną „granicę dobrego obyczaju” widać wyraźnie w scenie, w której Wokulski, zbyt późno zaproszony przez księcia, nie odważa się pojawić na balu, tylko obserwuje tańczących z ulicy, stojąc pod zaśnieżonym drzewem.
Wracając do ryb... sytuacja nieco się zmieniła. Używamy noża, ale innego niż ten do dań np. mięsnych. Nóż do ryby od "zwykłego" różni się tym, że nie posiada ostrej krawędzi i służy przede wszystkim do podważania oddzielonych od kręgosłupa płatów ryby.
- Gabriela Zapolska „Moralność Pani Dulskiej” - brak wstydu i tematów tabu to nowa forma dulszczyzny;
W "Moralności pani Dulskiej" tragizm przejawia się już w samym modelu życia mieszczańskiej rodziny, pozbawionej jakichkolwiek hamulców moralnych. Dulscy są obłudni, żyją "na pokaz", ukrywając przed światem zewnętrznym wszystkie swoje wady i grzechy.
Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział. Rozwłóczyć je po świecie to ani moralne, ani uczciwe. (pani Dulska, Akt I, scena IX)
Akcja "Moralności pani Dulskiej" rozgrywa się we Lwowie za czasów Zapolskiej współczesnych (w rozmowach bohaterów pojawiają się takie lwowskie nazwy, jak Wysoki Zamek czy Zamarstynów). Jesteśmy w mieszczańskim salonie państwa Dulskich – w ich kamienicy, której inne lokale są wynajmowane. Salon ów jest z jednej strony dobrze wyposażony ("dywany, meble solidne"), z drugiej jednak didaskalia nie pozostawiają złudzeń: gust mieszkańców do wysublimowanych nie należy ("rogi obfitości, sztuczne plamy, landszaft"). Felicjan Dulski i jego syn Zbyszko chodzą do biura, Hesia i Mela Dulskie uczęszczają na pensję, również na lekcje tańca, służąca Hanka pomaga w domu, gdzieś w tle jest także kucharka. Nad wszystkim i wszystkimi czuwa niezmordowana pani Dulska.
Sam fakt, że Zbyszko zalecał się do służącej, nie stanowił dla Dulskiej problemu. Co więcej – taki rozwój wypadków wydawał się przez nią założony - "byle się nie włóczył i nie tracił zdrowia". Problem powstał wtedy, gdy okazało się, że Zbyszko uwiódł Hankę, a ta zaszła w ciążę. Ale nawet nie tyle ta wiadomość była dla Dulskiej największym problemem - wszak służącą można odprawić, ile to, że zirytowany na rodzinę Zbyszko oznajmił, że się z Hanką ożeni. Na pomoc Dulskiej przyszła jej sprytna kuzynka Juliasiewiczowa, która przekonała Zbyszka do odstąpienia od jego oryginalnego planu. Służąca została odprawiona, skandal został zażegnany. Pani Dulska mogła odetchnąć z ulgą. "Będzie znów można zacząć żyć po Bożemu...". I tak pojawia się postawa, która przeszła do historii pod pojęciem "dulszczyzny". Wszystko może się zdarzyć, oby ludzie się o tym nie dowiedzieli, bo będzie wstyd (!).
Dulszczyzna to w świecie wykreowanym przez Zapolską mieszanka hipokryzji i obłudy – tym trudniejsza do przyjęcia, że osoba reprezentująca tę postawę uważa się za wzór moralności. "Moje sumienie jest czyste i nie boję się dnia białego"
- Zbigniew Herbert - przesłanianie bariery wstydu i intymności „Dwie krople”: cytat:
Lasy płonęły -
a oni
na szyjach splatali ręce
jak bukiety róż
ludzie zbiegali do schronów -
on mówił że żona ma włosy
w których się można ukryć
okryci jednym kocem
szeptali słowa bezwstydne
litanię zakochanych
Gdy było bardzo źle
skakali w oczy naprzeciw
i zamykali je mocno
tak mocno że nie poczuli ognia
który dochodził do rzęs
do końca byli mężni
do końca byli wierni
do końca byli podobni
jak dwie krople
zatrzymane na skraju twarzy.
Utwór Zbigniewa Herberta „Dwie krople” został wydany w tomiku „Struna światła” w 1956 roku. Przedstawia potęgę miłości, która jest w stanie przetrwać, nawet w najbardziej dramatycznych okolicznościach. Herbert powraca w utworze do tematyki wojennej. Podczas II wojny światowej, poeta uczył się na tajnych kompletach. W 1943 roku zdał egzamin dojrzałości. Angażował się też w działalność Armii Krajowej. W czasie okupacji, pracował przy produkcji szczepionek przeciwtyfusowych oraz na stanowisku sprzedawcy w sklepie z materiałami metalowymi. Rozpoczął również studia polonistyczne na konspiracyjnym uniwersytecie, które przerwał z powodu wyjazdu do Krakowa. To zupełnie inna od znanej nam teraz rzeczywistości, gdzie liczyły się proste, ale jakże znaczące gesty. Czy było w nich miejsce na wstyd?...
- podsumowanie odcinka przez eksperta.
NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH
Sławomir Mrożek „Tango”
Bolesław Prus „Lalka”
Gabriela Zapolska „Moralność Pani Dulskiej”
Zbigniew Herbert „Dwie krople”
ALFABET - ODCINKI
Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota
STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ
WIĘCEJ O PROJEKCIE
ALFABET, czyli...
Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.
W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?
WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW
Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.
Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.
CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:
- Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
- Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury. - Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
- Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
- Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
- Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei
ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:
- Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
- Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
- Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
- Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
- Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu
ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN